Fatih Çağlayan Mercan
Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi

Öğrenme motivasyonu sanılanın aksine başarıyı getirmiyor. PISA 2015’te Türkiye’nin fen puanı sonuçları bunu söylüyor. Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Doç.Dr. Fatih Çağlayan Mercan, bu sonuca nasıl ulaşıldığını, PISA’nın öğrenme motivasyonunu nasıl kavramlaştırdığı ve ölçtüğünü araştırdı.

“Türkiye, öğrenme motivasyonu yüksek olan çocuklar ile düşük olanlar arasındaki başarı farkının en az olduğu ülke olarak öne çıkıyor” (Eğitim İzleme Raporu, ERG 2016-17 s. 129).

Eğitim İzleme Raporu’nu okurken yukarıdaki ifade dikkatimi çekti ve bunun ne demek olduğunu anlamaya çalıştım. Başarıdan kasıt PISA’daki fen puanı bunu anladım, ama öğrenme motivasyonu ne demek? PISA’da bu nasıl ölçülmüş? Başarıyla ilişkisi ne durumda?

Öncelikle neden motivasyonun önemli olduğundan bahsetmeliyim. PISA’ya göre motivasyon ya da daha genel olarak fene yönelik tutumlar yalnızca başarıyı etkilediği için değil eğitim sisteminin kendi başına önemli bir çıktısı olduğu için de önemli. Şimdi PISA’da motivasyonun nasıl kavramsallaştırıldığını birlikte anlamaya çalışalım.

Fen öğrenme motivasyonu nedir?

PISA’ya göre fen öğrenme motivasyonu üç yapıyı kapsıyor: Fene karşı genel ilgi, fenden zevk alma ve araçsal (enstrümantel) motivasyon (OECD, 2016, s. 109-110). İlgi ve zevk almaya dayanan motivasyonun özbelirleyici ve içsel olduğu, araçsal motivasyonun ise öğrencilerin kariyer seçimlerini ve performanslarını öngördüğü düşünülüyor. Öyleyse öğrenme motivasyonunu anlamak için bu üç yapıyı da incelemek gerekiyor. Şimdi sırayla bu yapılara bakalım, her yapının nasıl ölçüldüğünü ve başarıyla ilişkisini anlamaya çalışalım.

PISA 2015’te kullanılan maddelerin özgün Türkçe çevirilerini bulamadığım için  bu maddeleri İngilizce’den Türkçe’ye kendim çevirdim.

Fene karşı genel ilgi

Bu yapı şu maddelerle ölçülmüş:

Aşağıdaki konulara karşı ne kadar ilgilisiniz?

1. Biyosfer (ekosistem hizmetleri, sürdürülebilirlik)
2. Hareket ve kuvvet (hız, sürtünme, manyetik kuuvet ve yer çekimi kuvveti)
3. Enerji ve dönüşümü (tasarruf, kimyasal tepkimeler)
4. Evren ve tarihi
5. Bilimin hastalıkları önlemede bize nasıl yardımcı olabileceği

Tüm PISA 2015 verisini incelediğimde ortalama puanda Türkiye’nin 57 ülke arasında 45. olduğunu gördüm. Fen puanı (başarısı) ile fene karşı genel ilgi arasındaki korelasyonlar ise şöyle görünüyor:

• İlgi ve başarı arasındaki ilişki sıralamasından sondan üçüncüyüz.
• Açıklanan varyans yüzde 1.
• Hangi ülkeler birlikte kümeleniyor? İlk beş Avrupa ülkeleri, ilgiyle başarı arasındaki ilişki görece yüksek.
• Türkiye için başarı ilgiyi ya da ilgi başarıyı getirmiyor gibi görünüyor.

Fenden zevk alma

Bu yapı da şu maddelerle ölçülmüş:

Kendinizle ilgili aşağıdaki ifadelere ne kadar katılıyorsunuz?

1. Genellikle fen konularını öğrenirken eğlenirim.
2. Fenle ilgili şeyleri okumaktan keyif alırım.
3. Fen konularında çalışmaktan mutlu olurum.
4. Fenle ilgili yeni bilgiler edinmekten zevk alırım.
5. Fenle ilgili yeni şeyler öğrenmeye karşı ilgiliyim.

Ortalama puanda Türkiye 72 ülke arasında 42. Korelasyonlar da şöyle:

• Zevk alma ve başarı ilişkisinde de sonlara doğru yer alıyoruz.
• Açıklanan varyans yüzde 3 civarı.
• Hangi ülkeler birlikte kümleniyor? Zengin ülkeler sıralamada en başta gibi.
• Zevk almayla başarı pek ilişkili görünmüyor.

Araçsal (Enstrümantel) Motivasyon

Bu yapı da şu maddelerle ölçülmüş:

Kendinizle ilgili aşağıdaki ifadelere ne kadar katılıyorsunuz?

1. Okuldaki fen dersleri sarf ettiğim çabaya değer çünkü bu bana daha sonra çalışacağım işte yardımcı olacak.
2. Okulda öğrendiğim fen dersleri önemli çünkü daha sonra yapmak istediğim şeylerde buna ihtiyacım olacak.
3. Bence okuldaki fen derslerine çalışmaya değer çünkü öğrendiklerim kariyer ihtimallerimi artıracak.
4. Okulda fen derslerinde öğrendiğim bir çok şey benim iyi bir iş bulmama yardımcı olacak.

Ortalama puanda Türkiye 72 ülke arasında 25. Korelasyonlar şöyle:

• Türkiye ortalarda
• Araçsal motivasyon ve başarı arasında neredeyse hiç ilişki yok.

Eğitim İzleme Raporu 2016-17’de bahsedilen bu yapı, yani araçsal motivasyon. Genel olarak fen başarısıyla en az ilişkili motivasyon yapısı da araçsal motivasyon gibi görünüyor.

Sonuç

Her ne kadar Eğitim İzleme Raporu’nda öğrenme motivasyonu yerine sadece araçsal motivasyon kullanılmış olsa da, öğrenme motivasyonunun diğer iki yapısı olan fene karşı ilgide ve fenden zevk almada başarı ile ilişkinin de zayıf olduğunu görüyoruz. Bu ne anlama gelebilir? Bir ihtimal motivasyonla başarı gerçekten de Türkiye’deki öğrenciler için pek ilişkili olmayabilir: Öğrenmeye güdülenmiş olmak başarıyı getirmeyebilir. Eğer biz bu yapıları düzgün ölçebildiysek ve sadece başarıyla ilgileniyorsak (tutumları amaç olarak görmüyorsak), ilgi ve zevk almayı pek önemsemeyebiliriz. Başarı bu durumda, sosyoekonomik kültürel durum veya aile beklentisi gibi başka değişkenlerle daha ilişkili olabilir. Ama bence başarıyı açıklamak o kadar önemli değil, çünkü bu tutumların kendileri de eğitimin çıktıları olarak değerlendiriliyor.

Bir başka ihtimal ise PISA’nın motivasyonu yeterince iyi ölçemiyor olması olabilir. Eğer öyleyse, motivasyon kuramlarını tekrar incelemek faydalı olabilir.  Belki de motivasyon ne demek bunu tekrar düşünmeliyiz. Bu sonuçların bir başka açıklaması Türkiye’deki öğrencilerin yazıda verdiğim sorulara cevap verirken aynı şeyi anlamamış olmaları mümkün. Ayrıca toplumsal beklentiye uygun yanıtlar vermiş olabilirler. Gerçekten ne hissettiklerini değil bizim duymak istediklerimizi seçmiş olabilirler. Bazı ülkelerde motivasyonla başarı arasındaki ilişkinin büyük olması bu nedenle olabilir, yani o ülkelerde toplumsal beklentiye yönelik cevap verme az olmuş olabilir.