Yeterli beslenme hakkını ve gıda güvencesini, başta yükselen gıda fiyatları olmak üzere COVID-19 salgını, bölgesel çatışmalar ve iklim değişikliği gibi gelişmeler yakından etkiliyor. Örneğin Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) tarafından yayımlanan raporda, COVID-19 salgınının özellikle düşük gelirli haneler ve gıda ithalatına bağımlı düşük gelirli ülkelerde gıda güvencesizliğini artırdığı belirtiliyor. Ukrayna’da devam eden savaşın da benzer etkileri var: Mayıs 2022’de FAO, savaşın küresel gıda ticaretine etkilerinin gıdaya erişememe riskini ve dünya genelinde gıda fiyatlarını artırdığını paylaştı. İklim değişikliği ise gıda güvencesinin tüm boyutlarını (gıdanın bulunabilirliği, gıdaya erişim, gıdanın kullanımı ve gıdaya istikrarlı ulaşım) yakından etkiliyor. Uzmanlar iklim değişikliğinin Türkiye’de yüksek derecede tehdit ettiği alanlardan birinin gıda güvencesi olduğunu belirtiyor. Bu gelişmeler ışığında, Sürdürülebilir Kalkınma Amacı 2: Açlığa Son ile 2030’a kadar açlığı bitirmek hedeflense de FAO’nun güncel tahminleri 2030’da hâlâ yetersiz beslenen yaklaşık 670 milyon kişi olacağını gösteriyor. 

Okul yemeği neden önemli? 

Yeterli, sağlıklı, güvenilir ve besleyici gıdaya ulaşamama riski yüksek olan gruplardan biri çocuklardır. Çocuğa yönelik müdahale programları olmadığında yaşadığı hanenin koşulları çocukları doğrudan etkiliyor. Gıda güvencesinin olmadığı hanelerdeki çocuklarda, sağlık problemleri ve gelişimsel sorunlar görülme olasılığı diğer çocuklara göre daha yüksektir. Ayrıca, çocuğun yetersiz beslenmesi, okul için hazırbulunuşluğunu, akademik performansını ve okula devamını da etkiliyor. Üç öğün düzenli yemek yiyebilme durumu, çocuğun iyi olma hâli göstergeleri arasında yer alıyor. Yeterli beslenme ile çocuğun gelişimi, eğitimi ve iyi olma hâli arasındaki bu ilişki göz önüne alındığında, çocukların beslenme durumu, çocuğa yönelik tüm politika ve uygulamalarda hesaba katılmalıdır. Bunun için eğitim politikaları kapsamında yapılabileceklerden biri okul yemeği programlarıdır.

Temel olarak okul yemeği programlarının amacı, yeterli beslenme olanağı olmayan çocuklar öncelikli olmak üzere, öğrencilere okulda ücretsiz beslenme imkânı sağlamaktır. 2020’de Dünya Gıda Programı (WFP), dünya genelinde her iki çocuktan birinin okul yemeği programlarından yararlandığını paylaştı. 

Okul yemeği deyince akla ilk olarak ücretsiz öğle yemeği gelse de WFP, programı bununla sınırlı tutmuyor. Kahvaltı ve atıştırmalık verilmesi gibi uygulamalar da okul yemeği kapsamında değerlendiriliyor. Etkililik düzeyi farklılaşsa da tüm okul yemeği programlarının, çocuk yoksulluğunun önüne geçilmesi, okul terki ve devamsızlığın azaltılması, akademik performansın iyileşmesi, kronik hastalıkların ve obezitenin engellenmesi, cinsiyet temelli ayrımcılığın azaltılması gibi pek çok olumlu çıktısı olduğu söylenebilir. WFP tarafından yapılan ekonomik fayda-maliyet analizi de, okul yemeği programlarının beşeri sermaye, sosyal koruma ve yerel tarım ekonomisi gibi birçok alanda ekonomik getiriler sağladığını gösteriyor. Buna göre, okul yemeği programlarına yapılacak her 1 ABD doları yatırımın 9 ABD doları ekonomik getirisi var. 

Türkiye’de okul yemeği uygulamaları ne durumda?

Türkiye’de okul yemeği uygulaması bir süredir karar alıcıların gündeminde. On Birinci Kalkınma Planı’nda (2019-2023), “Dezavantajlı bölgelerden başlayarak okul yemeği uygulamasına geçilecektir.” ifadesi yer alıyordu. 2019 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı’nda ise Sağlık Bakanlığı’nın sorumluluğundaki politika ve tedbirler kapsamında “ilkokullarda okul yemeği programına başlanacağı” belirtildi. 2020’de TBMM Obezite ile Mücadele Alt Komisyonu’nda uygulama için fizibilite çalışmasının yapıldığı ve bütçe sağlandığı takdirde 2020-21 eğitim-öğretim yılında uygulamanın başlayabileceği paylaşılmıştı. COVID-19 salgını döneminde uygulamanın durumuna ilişkin bir paylaşım yapılmazken, 2021’de düzenlenen 20. Millî Eğitim Şurası’nda “Okullarda ücretsiz öğle yemeği veya beslenme desteği sağlanmalıdır.” kararı alındı. Bu kararla bağlantılı olarak pilot çalışma yapıldı ve Gaziantep, Şanlıurfa ve Hatay illerinde 15 bin 920 öğrenciye her gün düzenli olarak beslenme verilmeye başlandı. Haziran 2022’de ise MEB, WFP işbirliğinde hazırlanan Ücretsiz Okul Yemeği Programı Fayda Maliyet Analizi Protokolü’nün imzalandığını duyurdu. Diğer yandan, henüz programla ilgili kamuoyuyla paylaşılan bir takvim yok ve her geçen yıl daha fazla çocuk okul yemeğine ihtiyaç duyuyor. 

Türkiye’deki çocukların gıdaya erişim ihtiyacını somutlaştıran üç gösterge var. Bunlar; Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayımlanan ciddi maddi yoksun çocuk oranı ve gıda fiyat endeksi ile Avrupa İstatistik Ofisi (Eurostat) tarafından hesaplanan yoksulluk veya sosyal dışlanma riski altındaki çocuk oranıdır:

• • 2020’de TÜİK tarafından, Türkiye’deki çocukların yüzde 33,7’sinin “ciddi maddi yoksun” olduğu paylaşıldı. Yüksek düzeyde finansal sıkıntıyla karşı karşıya olan insanların oranı olarak tanımlanan maddi yoksunluk; finansal durumla ilgili dokuz maddeden en az dördünü karşılayamayan bireylerin oranını gösteriyor. 
  • TÜİK tarafından hesaplanan ve Türkiye’de de gıda fiyatlarındaki değişimi izlemede kullanılan gıda fiyat endeksine göre ise 2022’in ilk sekiz ayında gıda enflasyonu önceki yılın ortalamasına göre yüzde 73,2 arttı. Bu durum, özellikle dar ve orta gelirli hanelerdeki çocuklar için yeterli, sağlıklı, güvenilir ve besleyici gıdaya erişimin zorlaştığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. 
  • Eurostat’ın analizi ise, Türkiye’deki çocukların yüzde 44,3’ünün yoksulluk veya sosyal dışlanma riski altında olduğunu gösteriyor. Bu oran, Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde ortalama yüzde 23,6’dır. Yoksulluk veya sosyal dışlanma riski düzeyi; yoksulluk oranları, maddi ve sosyal yoksunluk düzeyi ve hanedeki kişilerin istihdam durumuna bakılarak hesaplanıyor. Analizin yapıldığı tüm yıllarda (2015-2020) Türkiye’deki çocukların risk düzeyinin artma eğiliminde olması her geçen yıl koruyucu ve önleyici politikalara daha fazla ihtiyaç duyulduğunun işaretidir. Okul yemeği de bu politikalardan biridir.