10 branştan toplam 37 kitabın incelendiği araştırma sonuçları, engellilerin kitaplardaki görünürlüğünün çok düşük olduğunu ve engellilere eşit yurttaşlar olarak bakılmadığını ortaya koyuyor. Engelli bireyler kitaplarda yalnızca belli konularda karşımıza çıkarken, görsel ve metinlerde ağırlıklı olarak ortopedik engelli bireyler temsil ediliyor.

İlk ve orta öğretim ders kitaplarında engellilik, olağan bir hal olarak değil, yardımla ve merhametle yaklaşıldığında çözülebilecek bir ‘sorun’; engelli bireyler ise ‘dezavantajlı’ bir toplumsal grup olarak gösteriliyor. Engellilik halleri sadece belirli temalar dahilinde ve bir farklılık olarak işleniyor.

Ders kitaplarında başarı gösteren engelli karakterler ‘azimle’, ‘her şeye rağmen’ gibi ifadelerle kahramanlaştırılıyor. Hikâyeler başarı öyküsü olarak sunulurken karakterler istisna olarak temsil ediliyor, engellilerin ‘kendisinden beklenmeyecek’ başarılara imza attığı vurgulanıyor.

Engelli karakterlerin yaptıkları işlerden ziyade, engellilik durumuna dikkat çekildiği de yine ders kitaplarında rastlanan yanlış kullanımlar olarak ortaya çıkıyor. Engelliliğin kimlikleştirilmesi olarak adlandırılan bu durum, hak temelli bir yaklaşımın benimsenmesini güçleştiriyor.

Engellilik bir farklılık olarak sunulmamalı

Proje kapsamında hazırlanan “Tavsiyeler Raporu”nda, engelli bireyler de dahil olmak üzere toplumun tamamının engelli hakları ile ilgili bilinçlendirilmesi için ders kitaplarında buna uygun düzenlemeler yapılması gerektiği belirtiliyor. Bu kapsamda öncelikle kurumlardaki fiziksel koşulların iyileştirilmesi, tüm eğitim materyallerinin farklı engellilik halleri gözetilerek erişilebilir hale getirilmesi ve eğitmenlerin farkındalık kazanması önem taşıyor.

Toplumsal düzeyde de algının değişmesi ve bu konuda bilinç oluşması için yardım temelli söylemin yerini hak temelli söylemin alması ve engelli bireylerin engellilik halleriyle değil, diğer toplumsal rolleriyle temsil edilmesi gerekiyor.